[40b]
beyt
“Ulı Allāhuŋ adıyla şürūʿ itdüm Gülistāna
İrişmez fehm ü vehm ol bī-nişān Sulṭān-ı ẕī-şāna”
[Birinci Bāb
Pādişāhlaruŋ Sīreti Beyānındadur]
[1] Ḥiḳāyet Bir pādişāh bir esīri dest ü gerden beste ḥużūrına getürdüp ḳatl olınmasını fermān itdi. Esīr-i bī-çāre ol nā-ümīdlik ḥālinde, tekellüm itdigi lisān ile, pādişāha düşnām virmege ve cān acısı ile nā-sezā söylemege başladı. Ḥükemā dimişlerdür ki:
(nešr)
هر که دست از جان بشوید، هر چه در دل دارد بگوید
“Kişi kim nā-ümīd olup yuya el kendi cānından
Derūnında ne kim varsa çıḳar lābüd zebānından”
(şiʿr-i ʿArabī)
إِذا یَئِسَ الْإِنسانُ طالَ لِسانُهُ / کَسِنَّورٍ مَغْلُوبٍ یَصُولُ عَلَی الْکلبِ
“Dirāz olur zebānı nā-ümīd olduḳda insānuŋ
Zebūn olduḳda gürbe nitekim kelbe hücūm eyler”
[41a]
(beyt)
وقت ضرورت چو نماند گریز / دست بگیرد سرِ شمشیرِ تیز
“Ādem ki ḳaçan ḳaçmaḳ içün bulmıya ḥīle
Keskin ḳılıcın ucını ṭutar eli ile”
Pādişāh ol beste-i zencīr olan esīr-i bī-tedbīr içün "Ne söyler?" deyü suāl itdükde vüzerā-yı nīk-maḥżardan bir vezīr-i ḫayr-endīş-i ṣadāḳat-kīş berāy-ı maṣlaḥat dürūġ söylemegi iḫtiyār idüp “Ḥaḳ teʿālā Ḥażretleri Ḳur’ān-ı ʿaẓīmde “وَالْكَاظِم۪ينَ الْغَيْظَ وَالْعَاف۪ينَ عَنِ النَّاسِ” [ve’l-kāẓımīne’l-ġayẓa ve'l-ʿāfīne ʿani’n-nās] buyurup ḫışm u ġażabını keẓm ü maḥv ve mücrimlerüŋ ṣuçını ʿafv iden mü’minleri cennet ile tebşīr itmişdür” deyü edā ve bu āyet-i kerīme muḳteżāsınca pādişāhuŋ afv ü merḥametini recā eyler diyerek cevāb virdi. Vezīrüŋ taʿbīr-i dil-peẕīri pādişāhuŋ ḳalbine te’šīr itmekle ol esīre merḥamet idüp ḳanından geçdi. Ol ilḳā-yı ḫayr iden vezīr-i nīk-ḫūyuŋ ṭaraf-ı ḫilāfında olan [41b]
vezīr-i āḫar-ı bed-güher ḥużūr-ı pādişāhīde ḫaṣma ẓafer bulmaḳ ārzūsıyla taḥrīk-i silsile-i şūr u şer idüp “Pādişāhlar ḥużūrında vüzerā ṭoġrıdan ġayrı söz söylemek revā degüldür. Bu ḥerīf ḫod-ı pādişāha şetm eyledi ve edebe muḫālif söz söyledi” deyüp ṭoġrılıḳ ṣatduḳda pādişāh bī-ḥużūr olup iẓhār-ı inḳıbāż ve ol bīhūde iʿtirāż iden vezīr-i müfsidden iʿrāż idüp şöyle ḫiṭāb-ı pür-ʿitāb itdi ki “Evvelki vezīrüŋ söyledigi dürūġ, senüŋ söyledügüŋ rāst-ı bī-fürūġdan baŋa daha ziyāde ḫoş geldi. Zīrā anuŋ dürūġında ʿayn-ı menfaʿat ve ammā senüŋ kelāmuŋda maḥż-ı ḫabāšet vardur." ʿUḳalā dimişlerdür ki "Dürūġ-ı maṣlaḥat-āmīz bih ez-rāst-ı fitne-engīz."
(beyt)
“Şol yalan kim ola żımnında anuŋ bir ḫayr eger
Yegdür ol ṭoġrıdan kim ḳopa andan bir żarar”
[42a] Pādişāhlara muḳarreb olan kimselere mümkin olduḳça eyülük söylemek ve defʿ-i żarra ve sevḳ-i ḫayra saʿy eylemek lāzımdur.
(beyt)
هر که شاه آن کند که او گوید / حیف باشد که جز نکو گوید
“Kim ki her ne söyler ise şāh anı eyleye
Ḥayfdur eylükden özge şāha bir söz söyleye”
(Ḥikmet) ʿAcem şāhlarından Ferīdūn pādişāhuŋ dīvān-ḫānesinüŋ ṭāḳ-ı gerdūn-niṭāḳı üzre bu mażmūn-ı ḥikmet-nümūn ʿibret yazılmış idi:
(mešnevī)
جهان ای برادر نمانَد به کس / دل اندر جهان‌آفرین بند و بس
“Ey birāder kimseye bāḳī degüldür bu cihān
ʿĀlemi var eyleyen Ḥaḳḳa göŋül baġla hemān
مکن تکیه بر مُلْکِ دنیا و پشت / که بسیار کس چون تو پرورْد و کُشت
Arḳa virme bī-vefā dünyāya itme iʿtimād
Besleyüp çoḳ kimseyi itdi ṣoŋında nā-murād
[42b]
چو آهنگِ رفتن کند جانِ پاک / چه بر تخت مردنْ، چه بر رویِ خاک
Gitmege āheng ide çünkim cihāndan cān-ı pāk
Ṭut ki taḫt üstinde ölmiş yā ki ḫāk üzre helāk
2 (ḥikāyet)
Ḫorasan pādişāhlarından birisi Sebüktegin oġlı Sulṭan Maḥmūd Ġaznevī’yi vefātından yüz yıl ṣoŋra vāḳıʿasında şöyle gördi ki dükeli aʿżā-yı vücūdı dökülüp ḫāk olmış ammā dīde-i ġam-dīdesi ʿaynıyla ṭurur, ḫāne-i çeşmde ṭurmadın ṭolabup her cānibe nigāh ider. Bu vāḳıʿanuŋ taʿbīrinde baṣar-ı baṣīreti bīnā olan ḥükemā ʿāciz ü fürū-mānde oldılar. Āḫir bir dervīş-i ʿārif-i pür-maʿārif iʿmāl-i ʿaḳl u kiyāset ve icāle-i naẓar-ı firāset idüp taʿbīr-i ḫvābda ʿayn-ı ṣavāb olan cevāba vāḳıf olmaġıla şöyle taʿbīr-i dil-peẕīr idüp didi ki “هنوز نگران است که مُلکش با دگران است” [henūz nigerānest ki mülkeş bā-digerānest]. Yaʿnī vücūd-ı nāzenīnini ṭarfetü’l-ʿayn içinde nā-būd ve çeşm-i baḫt u
[43a] salṭanatı çeşm-i zaḫm-ı rūzgār-ı bī-raḥm ile ḫvāb-ālūd olan sulṭān Maḥmūd şeb ü rūz ṣoḥbetine me’nūs olduġı ʿarūs-ı pür-nigār-ı milk-i maḥrūsını göz göre ġayrılar der-kenār itdügini görüp henūz dīde-i ḥasret ile nigāh itmekde ve merdüm-i çeşm-i siyāhını dūd-ı āh u vāh ile ḫāne-siyāh itmekdedür. Bu maḥalde Şeyḫ Saʿdī ʿaleyhi’r-raḥme pādişāhlar ʿadl ü dād ile ve defʿ-i ẓulm ü bī-dād ile ḳıyāmete dek ẕikr-i cemīl taḥṣīl itdiklerine “ذکر الفتی عمره الثّانی” vaḳfınca ʿömr-i cāvidānī bulup saʿādet-i dāreyni tekmīl itdiklerine müteʿalliḳ bu ḳıṭʿa-i ʿibret-endūz-ı naṣīḥat-āmūzı inşād ve sülūk-i ṭarīḳ-ı ʿadl ü iḥsāna irşād idüp dimişlerdür ki, ḳıṭʿa:
بس نامور به زیر زمین دفن کرده‌اند / کز هستیش به رویِ زمین بر، نشان نماند
آنْ پیرْ لاشه را که سپردند زیر خاک / خاکش چنان بخورد کزو استخوان نماند
[43b]
زنده‌ست نام فَرّخِ نوشین‌روان به خیر / گرچه بسی گذشت که نوشین‌روان نماند
خیری کن ای فلان و غنیمت شمار عمر / زآن پیشتر که بانگ بر آید: فلان نماند
tercüme:
Defn olınmışdur yirüŋ altında nice nāmdār
Yiryüzinde ḳalmamışdur hīç anlardan nişān
Nice pīrüŋ lāşesin ıṣmarlamışlardur yire
Anı yir eyle yedi kim ḳalmadı bir üstüḫvān
Zindedür Nūşīrevān’uŋ nāmı ẕikri ḫayr ile
Gerçi geçdi çoḳ zamān ḳalmayalı Nūşīrevān
İy fülān bir ḫayr ḳıl ʿömrüŋ ġanīmet ʿadd idüp
Andan evvel kim gele āvāz “ḳalmadı fülān”
Şeyhülislâm Hocazâde Es'ad Efendi (ö. 1625)
Yorumlar
Yorum Gönder